'El Bosco', de nachtmerrie van Filips II


Heeft u wel eens tijdens een sporadisch bezoek aan het Prado een praatje kunnen aangeknopen met een incidentele Spaanse kunstminnaar? En is het gesprek toen ook gekomen op een schilder genaamd El Bosco? Als je zo'n man of vrouw dan mag geloven is het op z'n minst een voorloper van het Spaanse surrealisme, in de lijn van een Salvador Dalí.

Laat-gothisch.
Niet zomaar onmiddellijk zult u daarom begrijpen dat het hier om een laat-gothische schilder gaat. Dat kon wel eens pas gebeuren wanneer u zelf gedurende uw verder rondwandeling op de afdeling 'Vlaamse Primitieven' één van de absolute hoogtepunten van het museum, een drieluik met als titel "De Tuin der Lusten" tegenkomt.
Spanje, i.e. het Prado en El Escorial, mag zich erop verheugen over de grootste collectie te beschikken van het aan onze tijd overgebleven werk van deze schilder, een telg uit Akens schildersgeslacht. Zelf werd hij waarschijnlijk in 1453 in de stad 's Hertogenbosch geboren en dat is ongeveer alles wat we van hem weten, behalve dat hij daar zijn verdere leven doorgebracht heeft, met een gegoede vrouw trouwde en lid moet zijn geweest van de Onze-Lieve-Vrouwe-broederschap. In 1516 gestorven, was ook zijn werk wellicht aan de vergetelheid ten prooi was geraakt, ware het niet geweest dat ver na zijn dood koning Philips II zich als groot bewonderaar van zijn werk ontpopte en alle middelen in het werk heeft gesteld om zoveel mogelijk ervan in diens privé-collectie onder te brengen. Gezien de duidelijke moralistische inhoud van de panelen en het strenge religieuze karakter van de Spaanse koning mag dat achteraf niet zo bevreemdend zijn. De schilderijen hebben meestal een strekking van een dualistische soort. Dat maakt ze op allerlei wijzen interpreteerbaar en vanzelfsprekend geven ze op deze wijze tevens een beeld van degenen met de allerstrengste moraal, die vaak dan ook de grootste verleidingen te weerstaan hebben. Ze brachten de akeligste nachtmerries van de Spaanse koning tot werkelijkheid, en misschien op die manier kon deze daar dan mee leven.

Overgebleven werk van de schilder.
Er bestaan heden ten dage ongeveer 30 tot 40 werken, die aan "El Bosco" toegeschreven kunnen worden. Daarvan zijn er slechts 7 door hem ondertekend en geen enkele is gedateerd. Omdat het bekend is dat zijn werk en stijl tot ver in de zestiende eeuw geliefd onderwerp waren van kopiïsten en imitators, kan er ook nog over getwijfeld worden of enkele van de bestaande schilderijen wel echt van zijn hand zijn. Antwerpse schilders als Pieter Huys en Pieter Bruegel de Oudere hebben openlijk variaties gemaakt op zijn schilderijen. Dit en ook het feit dat de meester decoratiewerken en opdrachten voor altaarstukken en glas-in-loodramen vervuld heeft, geeft aan dat hij een grote bekendheid als schilder genoten moet hebben, ook buiten zijn woonstad. De Graaf van Vlaanderen en echtgenoot van de Spaanse prinses Johanna de Waanzinnige, Philips de Schone, mogen we onder zijn opdrachtgevers rekenen. Schildertechnisch werkte hij op een manier, alla prima genoemd, waarin de verf vrijelijk op een bruine ondergrond wordt gesmeerd.
Het ons overgebleven werk geeft blijk van een enorme pictorische fantasie en een moralisme, die ons behalve van de schilder als religieus mens vooral een beeld geeft van de tumultueuze tijd, de scheidslijn tussen de late Middeleeuwen en de vroege Renaissance, waarin hij leefde. Politiek getouwtrek en oorlogsgeweld zouden de Lage Landen gedurende de verdere gehele zestiende eeuw teisteren. Gezien de gebruikte motieven en figuren, moet de schilder een grote kennis hebben gehad van manuscriptverluchtingen en drukwerk van zijn tijd. Zijn schilderijen zijn een aaneenschakeling van astrologische en folklorische gegevens en christelijke iconografie, waarin hekserij, alchemie, materialisme en apocalyptische figuren en beelden een symbolisch labyrinth vormen, welke wij in onze tijd niet helemaal meer kunnen begrijpen. We hebben eigenlijk het aan een zestiende eeuwse Spaanse edelman, Don Felipe Guevara, waarvan enkele schilderijbeschrijvingen de tand des tijds hebben doorstaan, te danken dat wij ons nu een beperkte voorstelling kunnen maken van hun betekenis.

Wel, u zult wel gezien hebben dat het hier om een betrekkelijk eenvoudig raadsel gaat. Wie is nu deze schilder genaamd El Bosco? Uit de tekst zult u immers allang opgemaakt hebben dat het hier gaat om 'onze eigen' Jeroen Bosch.