Rubens als wandtapijtontwerper


In het Prado in Madrid bevinden zich diverse schetsen en “modelli”, die een beeld te geven van de werkwijze van Peter Paul Rubens (1577-1640). In 2003 was er een expositie met als thema het leven van Achilles, welke ongeveer in de periode rond 1630 ontstond.

Het atelier van de Vlaamse meester was een werkplaats, waarin de produktie langs hiërarchische weg plaatsvond. De uiteindelijke werken werden in de meeste gevallen door Rubens’ medewerkers (lees: leerlingen) voltooid, terwijl Rubens zelf de schetsen (“grijsjes”) voor zijn rekening nam. Dit gold evengoed voor het grafische werk als voor schetsen voor tapijten en wandschilderingen.
Het gilde van de tapijtweverij kwam in Vlaanderen aan het begin van de vijftiende eeuw tot ontwikkeling als gevolg van het verval van de lakennijverheid. De economische crisis, die hiervan het gevolg was, leidde tot sociale onrust, waardoor in Brussel –later met Doornik één van de belangrijkste tapijtweverscentra- het volk zijn aandeel zou opeisen in het stadsbestuur. Dit zorgde ervoor dat de gilden invloedrijker zouden worden.
Omdat het wandtapijt aan het hof van hertogen en graven gezien werd als een luxe-artikel, gaf het spoedig ook werk aan talrijke kunstenaars, die voor de ontwerpen naar Vlaanderen gehaald werden. In de vijftiende eeuw was Rogier van der Weyden één van de belangrijkste tapijtontwerpers. In de tijd van Rubens waren wandtapijten nog altijd zeer geliefd en een belangrijk handelsobject.

De werkwijze van Rubens als tapijtontwerper
De Achillesserie van Rubens, die in het Prado werd belicht, bestond uit acht tapijten en was een opdracht van de Antwerpse tapijthandelaar Daniel Fourment. Van alle acht tapijten bestaan nog steeds de ontwerpschetsen van Rubens, en die zijn allen van een bijzonder hoog gehalte. Ook de “modelli”, de uiteindelijke presentatie van het ontwerp waaraan ook andere leden van het atelier van Rubens medewerkten, zijn nog allen bewaard gebleven.
De fase, die volgde op de presentatie van de "modelli", was het overbrengen van het beeld op karton met hetzelfde formaat als het uiteindelijke tapijt. Deze werden gebruikt als patronen voor het weven van de tapijten en werden aldus gerealiseerd door een weverij. Deze kartonnen zijn helaas verloren gegaan.

De thema’s van de wandtapijten

Eén van de belangrijkste en meest karakteristieke facetten van Rubens is zijn rol als weergever van mythen en verhalen uit de Oudheid. Deze Achilles serie handelt namelijk over de belangrijkste gebeurtenissen uit het leven van Achilles, Griekse held uit Homerus’ Illias.
Het eerste tapijt, “Thetis dompelt Achilles in de Styx”: de zeegodin Thetis dompelt haar zoon Achilles, voortgekomen uit een relatie met de sterfelijke koning Peleus, onder in de Styx, teneinde hem onkwetsbaar te maken. Echter, daar waar ze hem vasthoudt, de achilleshiel, zal hij kwetsbaar blijven.
Het tweede tapijt, “De Centaur Chiron onderricht Achilles”: zittend op de centaur krijgt Achilles uitleg van zijn leermeester Chiron in het paardrijden.
Het derde tapijt, “Achilles temidden van de dochters van Lykomedes”: Thetis verbergt Achilles, uit vrees dat hij aan de oorlog tegen Troje moet deelnemen, bij koning Lykomedes, die alleen dochters had. Om onopgemerkt te blijven gaat Achilles gekleed als vrouw. Odysseus bezoekt hem, vermomd als marskramer, en biedt hem een mand met voorwerpen aan, waaronder een wapenrusting. Achilles verraadt zich dan door de helm op zijn hoofd te zetten.
Het vierde tapijt, “Achilles vertoornd op Agamemnon”: koning Agamemnon neemt als geliefde Briseïs, in ruil voor zijn eerdere geliefde, Chryseïs, die hij aan haar vader, Apollo, terug had moeten geven om de pest te doen ophouden. Briseïs was echter de geliefde van Achilles. Deze wordt woedend weergegeven op het moment dat hij het zwaard trekt en aan zijn haar tegengehouden wordt door de godin Athene. Na deze onenigheid weigert Achilles nog langer deel te nemen aan de oorlog.
Het vijfde tapijt, “Thetis ontvangt van Vulcanus de wapenrusting voor Achilles”: Geholpen door zijn vrouw Charis, overhandigt Vulcanus het schild van de nieuwe wapenrusting voor Achilles aan Thetis. Achilles was die kwijtgeraakt omdat hij die aan zijn vriend Patroklus had afgestaan, die daarop gedood werd.
Het zesde tapijt, “Achilles doodt Hector”: Achilles, intussen weer teruggekeerd tot de strijd, doodt Hector, de zoon van de Trojaanse koning Priamus, geholpen door de godin Athene. Hector had de wapenrusting van Achilles buitgemaakt op Patroklus.
Het zevende tapijt, “Briseis wordt aan Achilles teruggeven”: uiteindelijk wordt de geliefde van Achilles, Briseïs, door de wijze Nestor, in opdracht van Agamemnon, alsnog aan hem teruggegeven.
Het achtste tapijt, “De dood van Achilles”: Achilles wordt door Paris, de andere zoon van Priamus, gedood door hem met een pijl in zijn enige kwetsbare plek te schieten.