Het naturalisme van Juan van der Hamen


Dat er tijdens de Tachtigjarige oorlog in de Nederlanden ook voorstanders waren van de koning in Spanje bewijst de Vlaamse familie van de barokke stillevenschilder Juan der Hamen y León, die in 1596 in Madrid katholiek gedoopt werd. Zijn vader, Johan of ook Juan sr., telg uit een aristocratisch geslacht uit Vleuten (Utrecht) maar geboren in Brussel, had zich al in 1586 in Spanje gevestigd, waar hij het er tot lid van de ‘Guardia de los Arqueros reales’ gebracht, de persoonlijke lijfwacht van Koning Filips II zelve. Niet veel later huwde hij daar Dorothea Whitman Gómez de León, uit zowel een Vlaams als Toledaans adellijk geslacht en kwamen in ieder geval drie zonen op de wereld, Pedro, Lorenzo en Juan.

Leven en werk
Er is weinig bekend over de leertijd van Juan van der Hamen. Het kan zijn dat hij les kreeg van zijn eigen vader en via de lijfwacht van de koning in contact was met de toenmalige hofschilder Vincenzo Carduccio (1578-1638). Wat we wel zeker weten is dat Juan in 1615 beneden zijn stand huwde met Eugenia de Herrera, dochter uit het gezin van de beeldhouwer Antonio de Herrera (gestorven in Madrid in 1646) –vanzelfsprekend onder protest van zijn ouders. Ook is bekend dat hij in 1623 zelf ook lid werd van de lijfwacht van de koning, op dat moment Filips III. Zijn vader was toen elf jaar daarvoor al gestorven.

Juan van der Hamen, bij uitstek een schilder van stillevens, werd in zijn werk vooral beïnvloed door andere stillevenschilders als Juan Sánchez Cotán (1560-1627) en de Vlaming Frans Snijders (1567-1657). Al vroeg kwam hij ook in aanraking met het naturalisme uit Italië. Los daarvan begaf hij zich, net als zijn twee broers –beiden auteurs van historische zowel als theologische werken- in kringen rondom Lope de Vega en Luis de Góngora, wat ook van grote invloed moet zijn geweest op zijn levensloop. Er wordt beweerd dat hij zich zelf aan de dichtkunst gewaagd heeft, al is dat niet bewezen.

Het eerste bekende werk van Van der Hamen dateert uit 1619 en werd geschilderd in het Paleis van ‘El Pardo’, een gebied even buiten Madrid. Het gaat om een jachtstilleven met vruchten, in opdracht van Juan Gómez de Mora, waarvan Juan later ook een portret zou schilderen. Andere opdrachtgevers en vrienden van de schilder waren o.a. Jean de Croy, de kardenaal Francesco Barberini en de zoon van Filips III, Fernando, die ook kardenaal was. In 1627 na de dood van de hofschilder van Filips III, Bartolomé González (1564-1627), was Van der Hamen één van de elf schilders, die solliciteerden naar diens opvolging. Helaas ging de baan naar één van de anderen. Twee jaar later ontving hij echter wel een belangrijke opdracht van dezelfde koning voor drie schilderijen van bloemen- en vruchtenstillevens, gepresenteerd door naakte meisjes, dat in de privé-kamer van de koning in het Alcázar van Madrid kwam te hangen.

In 1931, slechts 35 jaar oud, stierf de schilder. Hij liet een grote veelheid aan werken na, waarvan niet uitsluitend stillevens, maar ook o.a. religieuze werken. Hij was bovendien de eerste specialist in herbergscenes in Spanje, toch een specifiek Vlaamse specialiteit –wat zeker zijn afkomst verraadt. Herbergscenes werden in die tijd beschouwd als een minderwaardig genre, maar het had commerciëel gezien grote voordelen. Van der Hamen verkocht vele van zulke werken aan opdrachtgevers en ook direct op het atelier.

Dat de kwaliteit nogal wisselend is, is waarschijnlijk te wijten aan het feit dat sommige van zijn werken in opdracht direct door zijn leerlingen werden gemaakt en slechts door de meester werden ondertekend –iets wat waarschijnlijk tewijten is aan het succes dat de werken bij de koper hadden. Één van zijn leerlingen was overigens Antonio Ponce (1608-1677), ook een bekend stillevenschilder in Spanje. Van der Hamen’s zoon, Francisco, werd na de dood van zijn vader, op zijn zeventiende, leerling van Cornelis de Beer. Van hem zijn geen ondertekende werken bekend, al is het niet uitgesloten dat sommige schilderijen uit het atelier van zijn vader aan hem kunnen worden toegewezen.

Lope de Vega, groot bewonderaar van Van der Hamen
Lope de Vega schreef overigens een sonnet over Juan van der Hamen, waarin hij hen een ‘nieuwe Apollo’ noemde. Ook droeg hij twee sonnetten aan hem op met ‘Voor Juan van der Hamen, vermaard schilder’ en ‘Aan Juan van der Hamen, uitstekend schilder’. De dramaturg en uitgever Juan Pèrez de Mointalbán schreef een elegie ter ere van zijn begrafenis.